VARTO-GIMGIM ADLARININ KÖKENİ,FIRAT-DİCLE KAYNAKLARINDA HIZIR ALİ KÜLTÜ

Fırat-Dicle Kaynaklarında Hızır Qal Enki

VARTO GIMGIM ADLARININ KÖKENİ

FIRAT DİCLE KAYNAKLARINDA HIZIR ALİ- BİN ALİ KÜLTÜ

10.02.2024 saat 20.30 da Kürecik TV’ de canlı yayında Halka Sunulmuştur.Videosu izlenebilir.

Kemal soyer /Y.Mimar-Telif Haklarına tabidir.Kaynak belirtilerek alıntı yapılabilir.Yazı bir bütün olarak kopyalanıp yayımlanamaz

Sema ve Evren ezelidir.Hakkın Varlığı ve Kelamı evren ve doğayla doğmuş, semadan daha sonra herhangi bir din doğmamıştır.Bu nedenle evren ve doğa ezelden ebede okunması gereken gerçek Hakk Kitaptır. Alevi Bektaşi Kültürü ve ritüelleri evren ve doğanın varoluşsal yapısı ve işleyiş yasalarından sağılmış ,RA- A HEQİ adıyla Anadolu halklarının Hak Yolu olmuştur.Tarih boyunca her halk evren ve doğayı kendi ana diliyle okumuş, kendi ana vatanına ve yaşadığı yöreye tanrısının adını vermiş, kendisini de tanrısının adıyla anmıştır.Bu temelde Anadolu Alevilerinin ve diğer yerli halkların ataları olan Sümerler, Hititler, Hurriler ve Urartular Varto’da Cennetin Irmakları olan Fırat ve Murat’ ın doğduğu Varto Bingöl Dağına Serçeşme Hızır’ ın adıyla Xızır Qal , Xızır-u Qıle, Xızır Lale , zirvesine Goşkar Baba adını vermiş, kendilerini de Hızır’ın halkı olarak tanımlamışlardır.Anadolu’da Baba adıyla ziyaret dağlar, göller, ırmaklar ,türbeler, dergahlar, ormanlar,, çeşmeler,ağaçlar ve kült kayaları taşıdıkları adlar, mit ve efsanelerle bir bütün olarak Alevi Bektaşiliğin evren ve doğa temelli binlerce yıllık mekansal hafızasını taşırlar.

Binlerce yıl önceki çivi yazılı tabletlerde Sümer Hatti, Hitit, Luwi, Hurri gibi Anadolu halkları “Bin Tanrılı Halk” sanıyla  anılmışlar. İşte O’ Bin Tanrı ; Ab-ı Hayat sularıyla halk olmuş bütün varlıklarda hazır ve nazır olarak görünen Hızır Lale’dir.Semavi dinler döneminde Yahudilerin Cennet Anadoluyu işgal etmek için Peygamber ilan ettikleri Hızır Ali , Bin Ali gerçekte Anadolu halklarının tanrısıdır. Kudüslüller, Araplar Elohim ve Allah adını dahi tanrının Sümerce adı olan Enlil’den almışlardır. A=Su, LL= Er-dişi varlık, HA/ HÜ= kısaca tanrı çiftidir. Ellah veya Allah olarak okumuşlardır.

Hızır’ın adı Hazar Baba’dan Bin Tanrı- Hazar HAKK,

Hızır LULU veya Xızır-e LO ve LA  adı ;  Hızır’ın halkı anlamındadır.

Evren ve doğadaki Varlık âlemi er ve dişidir. Xızır adının ardındaki LO ve LA takıları er -dişi insan ve varlık çiftleri takısıdır. Erkekler biri birilerine LO-LO, kadınlarımız biri birilerine LE-LE diye hitab ederler, Türkülerimizdeki   “were  Lolo ,were  Lele” nidaları Hızır’a ve onu temsilen insana çağrıdır.İnsan insanın Hızırı’dır.

Hızır’ın adı ; Varto Xızır Kal Dağı, Bingöl İl adı ,Bingöl Hazarşah Gölleri, Elazığ Hazar Baba Dağı, Hazar Gölü, Hazar Denizi ve Hazarbaycan adlarıyla yaşamaktadır.

Anadolu’nun çivi yazılarındaki adı KUR URU HATTİ’dır. Tanrı demek olan  Hatti adının özgünü HADADA olup, Türkçe, Lolki ve Kurmanci dilde; Hüda, Xoda, Xwededa ve Xweda olarak yaşamaktadır.Tanrıya Ya Hüda, Ya Hakk ,Ya Hazreti Xoda deriz .Dolayısıyla Anadolu’nun Sümer, Hatti, Hitit, Hurri ve Luwi adıyla büyük uygarlıklar yaratan  kadim halkları  Hızır Hüda’nın Halkıdırlar. Hızır’ın Halkı sanımız  Xıda Lola, Xızır-e Lola, Xızır’e Avdela, Xızıre Xormeçıqa, Evdale Hüda , Xızıre Evdıleli ,Xızır-e Buta, Xızır-e Murtqa, Kur-e Xızıri  gibi bütün halk adlarıyla yaşamaktadır. Gımgım, Varto, Bingöl, Hazar Göl adları bir bütün olarak Ab-ı Hayat sularının ve bu suların kaynağındaki Hızır Lale Hüda’nın, Serçeşme Hünkar Hazzi Bektaş’ın  Sümerlerden beri bilinen adlarıdır.

  1-Bölgenin tarihi adları

Hitit belgelerinde Malatya-Van arası bölgenin adı ŞUPANİ’dir. Bu ad SÜPHAN Dağı’nın varlığı ve Tuşba Kale Kenti adıyla sabittir. Süphan adının  kaynağı, Anadolu Tanrısı  TESİU BANİ ALU’dur. Tanrının külahında güneş ve güneşi taşıyan  boğa boynuzları var.Sümerce güneş UT U, Güneş Tanrısı UTU Sİ , Lolki güneş Tiji’ dir. Böylece Güneş Baba adı ; Teşup .Ba yani Bektaşi Baba, ak donlu ak sakallı Hızır’ dan adı Qal-o Sipi’dir. Boğa boynuzlarının Lolki-Dımılki ve Kurmanci dille adı SİU BANİ , tanrının çifte boynuzdan adı TU/DÜ  SİU BANİ’ dir. Süphan adı; Alevilikte ozan mahlası Zebuni’ye, İslamda Cehennemin Zebanisi ‘ne  çevrilmiştir. Boyunduruğa girmek istemeyen bir öküz boynuzlarını salladığında “onciya Siu baniya tadano” deriz. Süphan, Goşkar, Kure İnallı ve Gıre Bağa dağları birer boğa boynuzu gibidir. Onlara Koç-e Gai, Qoç-e Ko-i  veya Pir-o Qoçeq deriz.Süphan Dağı Siyabend-u Xece ağıtında döğüşen yaban öküzlerine  konu olmuştur. Süphan Dağı Urartlularca Tanrı Teşubani  Xaldi’ye makam yapılmış, bu adlar Süpan ve Xelat adlı öküz adları ve Ahlat formunda günümüze gelmiştir. 1965 yılında Sipan, Xelat, Tital ve Qemer adlı öküzlerimiz vardı.

Teşup’un TEİŞEBANİ adı  zamanla ÇEPNİ’ye dönüşmüştür.Hacı Bektaş İlçesi bu nedenle 7 Haneli TŞEPNİ-Çepni Köyü olarak anılmıştır .Tanrı TEŞUP.BA Alevilikte Bektaşi Baba adıyla anılıyor.

M.Ö 8-6 YY da  Bölgede hakim devlet  Urartulardır. Urartu’nun  Devlet adı;  (TEŞU) BİAİNİ ALU’dur. Adın günceli Teşup Ali,Binali’dir. Zaman içinde ;

BİAİNİ adı  =VAN’a  ,

TEİŞE  BİAİNİ ALU  adı  = BİNALİ’ye ,

TEİŞE BİAİNİ QAL adı =BİNGÖL’e , diğer adıyla  HAZAR GÖL ve HIZIR-O QAL‘a dönüşmüştür. BİAİNİ ALU adı Hazarbaycan Dağlık Karabağ ile modern Arnavutluk’ un ALBANİA adlarıyla yaşamaktadır.

Eskiden Muş Ovası Van gölü ile bitişik bir iç deniz idi. Nemrut Krateri patlayınca  Van Gölü’ nü Muş Ovasından ayırdı .Sümerler bu iç denize Namma Ruta  adını vermişlerdi. Bu adlar Nemrut ve Murat Nehri adıyla günümüze geldi. Gölün kıyılarından  yükselen  Sümercesi E.KUR  ELİ olan AĞRI Alİ DAĞI , Varto Hızır Qal Dağı ve  Süphan-e Xelat  Dağları   göllerin süvarisi  olan Hızır Qal’ın  makamlarıdır. Bu temelde  ana dilimizle Xızır’a  “Ya Xızır-o Qal ,Ya  Aspare Gola” deriz.

Fırat’ın Murat Kolu  büyük oranda  Heftreng  sularının doğduğu Varto Hızır Kal Dağı  ile Ağrı DAĞI Buzulunun beslediği Diyadin yakınındaki Ali Dağı’ndan,

 Karasu Kolu Erzurum Dumlu Baba’dan doğar ve Basra Körfezine dökülür.

Aras Nehri, Varto Hızır Kal  Dağı’ndan Doğar ve Hazar Deryasına dökülür.

Dicle Nehri; kıyısında Hazar Baba Dağının bulunduğu Hazar Gölü kaynaklarından beslenen Bırkleyin Mağaralarından doğar ve Basra Körfezinde Fırat’la buluşup denize dökülür.

Su kaynakları bakımından Bölge ;Sümerce Kİ.ENGUR  adıyla Cennetin Irmaklarının doğduğu ülkedir.Fırat ve Dicle d.Engür adıyla Tanrı Irmaklar olarak anılmıştır. Fırat,Murat ,Aras ve Dicle’nin kaynaklarında  Xızır Qal, Hazar Baba ve Ali adıyla  Serçeşme  Tanrının dağları ve kültleri vardır. Lolki Hengure denilen  Engür adı ; Hızır ve Ali’nin  Hünkar, yani Serçeşme sanlarını  oluşturuyor.

Irmaklı Bölge Hurrice; SUBARTU, SUBARRU,SUBİRKİ (Bırkleyn Mağaraları) ve  NAİRİ  adlarıyla anılıyor.Nairi dilimizdeki Nehirdir.

SU BARU  adı, Fıratın Sümerce BURA NUM ,bazen BUR ANUN  şeklinde yazılı adından geliyor. BUR Cennet,

ANUM  ve NAMMA Su  Ana  ,Nun ise  ekmek ve balıktır. MA  hem su hem kara hem de anne içeriğiyle Dünya Ana’nın adıdır.

Fırat Nehri , Guti-Lulubi Döneminde Antalya  Abdal Musa’daki uçarsu gibi  Peri Suyu,Perattu ve Purrattu adıyla anılıyor.

Erzurum’daki Karasu kolu doğduğu Dumlu Baba Dağıyla da sabit olduğu gibi Dımıli Baba ve İD MALA adıyla anılıyor. Dımıli Baba  mıl denilen omuzlarından ırmaklar akan Hızır’dır. Fırat havzası doğuş kaynağından Basra’ya kadar Hızır Lulu ve Dımıli gibi ırmak ve halk adıyla anılmıştır.

Subartu, Su Baru ,Peri  veya  Purattu adları ,halkımıznın dilinde su ambarı  manasında BAR ,derya –göl anlamında  Bahr,  Cennet olarak  BERİ , halk adı olarak Beritan-Bertiya , köy ve nehir adı olarak Şaberat (SUBARTU), bölge adı olarak  Su BARTO ve günümüzde VARTO adıyla yaşıyor.    Fırat’ın Hititçe HADADA Lulu ve ID MALA adları halk adı olarak Xıda Lulu, Dımıli, Milli ,Atmalı ve Sinemili , dağ olarak Erzurum Dumlu Baba Dağı, yerleşme olarak Dumlu ve Damal gibi ilçe adlarıyla yaşıyor.

Kanuni Dönemi (1556 ) Hınıs Mufassal Tahrir Defterinden Gımgım yöresi Varto ve Handırıs  adlarıyla  geçiyor.

Handıras adı, Tanrı Teşup’un  türbesinin Hurri Hititçe adı olan  Kuntara’dan geliyor. Handırıs Nahiyesi Varto Bulanık yolu  üzerinde Heftreng sularının Murat’a döküldüğü yerin yakınında yeni adıyla Sıradere Köyüdür.Hitit anıtlarında Serçeşme Tanrı  belinde asma dalı ve üzüm salkımlarıyla bezeli bir hırkayla gösterilmiştir. Asma Ağacının dilimizdeki adı Dara Tiri’dir. Kuntiri  veya  Gunni Tiri adı;  beli üzümlü, goniya tiri;  şarabın kanı  ve  Şarap Çesmesi  “Hiniye Tiri” formundan Handırı Su’ya,  şarap kadehi Kanrtaros’a  ,Üzüm bağlarıyla bezeli Muş Kalesindeki Kantara Deresi adına ,Gındor adlı köylere, ayaklarındaki kunduralardan  Ese Kuntara Sol Kuntara’dan   köyüme Eskender-i Zilqender veya Eskendere Kalender şeklinde ad olmuştur.

Gelelim Gımgım adına :

GIMGIM’ın Adı ; Anadolu’da Hititler Döneminde Kayseri Sarız ile Tufanbeyli arasındaki Kummani  Şehrinde  Hurri Hitit tanrısı TEŞUP veya  Bektaşi Baba ile MA ANA’ ya adanmış Kumme ve Kummani adıyla anılan bir dini merkez var. Teşup’un Makamının adı Kuntara ve Kumme ,Tanrı ananın Makamı MA ANA veya Kumma Ana’dır .İki makam Kumekuma gibi okunmaktadır.Geç Hitit-Luwilerce M.Ö 1200-650 arasında  Tanrı Teşup adına  Tabal (Edebeli)  Konfedersyonuna bağlı  Adıyaman, Malatya , Antep ve Klikyayı içeren  Komana Kummuh Devleti , Van Gölünden Adıyaman ve Gaziantep’e uzanan bölgede (M.Ö.290-3 YY) Sophene (Süphan Allah )Devleti ,  M.Ö.163-72 arasında  Greko-Pers-Anadolu  yönetimiyle  Başkenti Adıyaman Samsat (HAHHU) olan Kommagene Devleti kuruldu. Kommagene Devleti yıkılınca halk Dersime, Erzincan,Divriği, Kemah ve Sophene bölgesine yerleşti. Yavuz Dönemine kadar bölgede Aleviler hakimdi. Tarihi Alevi devletlerinin Kumme-Komana  veya Komana-Kummuh  adları Kemah’ın eski Gamakham veya Gamakha adı gibi dilimizde kısaca GIMGIM olarak yerleşmiştir. Varto Hızır Qal Dağı Kummuh Kummeli Teşup’un makam adıyla Komana Kummuh’tan Gımgım olarak yerleşmiştir. Ayrıca Goşkar Baba ^d.DU ve ^d.IM adıyla Fırtına ve Rüzgar Tanrısı İSKUR’un Makamıdır. Kuvvetli rüzgar , fırtına ve gök gürlemeleri  Lolki dilde  gım-e gım  ile  “va gımeno”  kavramıyla açıklanır.Lolki ”Hini Serdo qe tebera gıme gıma waiya”, dediğimizde de Fırtına Tanrısının adını GIM-e-GIM’la anmış oluyoruz.Gök gürlemesi sesi davulun, şimşek sesi zurnanın temelidir.Kar yağmur ve dolularla toprağı dölleyip ortalığı bayram yerine çeviren tanrıdır.Koğ Kalesi’ne kapatıldığı söylenen bir kral kızının babasına hitaben “Ez natırsım  bı rewiu bırçaya, ez tırsiyame gazi-u borina Çia”söylemi  Sümerlerde boğa boynuzlu başlıklarıyla bilinen Hızır  ve İskur Baba’nın makamı olan Kale Dağın, bir boğa gibi gürlemesini, rüzgar, şimşek, kar, yağmur, dolu , hortum ve boranlarla açığa çıkan halini dile getirmektedir.

Fırat Nehrinin Hititçe adı Bal Nehri anlamında İD MALA olup Matatya’ya ,Purattu adı Ferhat’a, Su Ananın Su Arinna adı Şirin’e, Fırat -Dicle arası topraklar d.Engur’dan kaynaklı olarak Kİ.ENGUR adıyla Engür Şaraplı ,bağlı bahçeli  toprağa  ad olmuştur.

Fırat Dicle arası topraklar Tevratta  başında Hurrilerin yaşadığı Cennetin Irmakları,bal şarap ve süt nehirleri olarak tanımlanmıştır.Semavi dinlerin ve son olarak Siyasal İslamcıların “yedi Kızılbaşı öldüren Cennete gider,Hurileri alır “fetvaları Anadolu’yu işgal ve yağma gerekçesi olmuş, bu toprağın halkı üç bin yıldan beri katliam, sürgün ve soygunlara maruz kalmıştır.   

Şimdi özelde Gımgım’ın ziyaretlerine bakalım:

Sümer ve Hititlerde Ziyaret dağların adı Papanni, dağlık alan Papanhi, kısaca BABA’dır.

Hızır Baba: Hazır Baba,Hazar Baba ,Hazar Göl, Bingöl, (Gestemerd/Çobandağı –Kurçik/Görgü , İskender/Ünaldı –Karapınar)

Hazzi Baba :Eskender -Kanisipi /Ünaldı-Merga Kasım

Koli BABA : ^d.QAL BABA (Darebi- Taru Baba,Turabi Baba- Tare –Melhemli (Fırtına Tanrısı-Şimşek demeti  Harman savurma aracı Meleme )

Kal-o Sıpi : Eskender /Ünaldı- Bu kült Birçok Alevi Köyünde yer alır.

Şehid-e Diari /Şehide Dara Baliye :Eskender /Ünaldı (Taru Baal-Sarumma Baal )

Tujık BABA : Taçlı Baba –Tuşqe Baba ,

Goşkar Baba  Sümerce : GİSKUR / KASGAR / İSKUR BABA ,KIS KUR BABA = Dünya Dağı 

Melül Baba : Sümerce Tanrı Eli’nin Melül adıyla anılıyor.(Çobandağı-Gestemerd Yakını)

Şehide Bali : Ağaçaltı-Xelefa Eski Mezra  (Şehid-e Sıreman-e Bal’i -Bektaşi Tekkesi )

Gıre BOĞA : Kur.Ra Boğa tapınak –Yeşildal Köyü tepesi

KUR: Tanrı külahı formunda sivri dağların adı, Qur formunda dağ çocuklar

Qur-e İnnallı : E’.KUR E’.ANNA Eli (yer ve gök tapınak-okunacak Hak Kitap)

Xorto Qemer: Eli’nin Kamberi ,delikenlısı (Sıreman-e Bali) (Kemere Hemugeni )

Xorto Delal  : Hitit/Genç delikanlı –Güvenç-Genç Abdal (Şeytane)

Qulungo : Hızır Kal enki , Gaqır/Gelintaşı –Şehpir/ Göltepe –Kanişorıq/ Dönertaş  arasında  ve Hınıs’ ta Qulungu Köyü,

Page : Paga Koi,Paga Deuwe –Dapage

Gazerin : Boğa Serri (Hitit) –Rakasan Karşısı

Şeyh Safi : Kuzıq –Gölyayla

Kadın Ana Ziyaretleri

Hebi Baba :Varto Geneli, Hebiba Köyü,Dırba Hebibaba, Eskender –Merga Kasımi Hebi Baba

Fadıle : Goşkar Köyünün üstünde yer alır.. Fadıle, Badıle ve Betül adıyla anılan Tanrıça Anadolu , NAM MA ve Ma-a Homete adıyla bilinen SU , Güneş ve Dünya Anadır. Ebu Talibin oğlu Ali’ nin eşi Fatıma doğup ölmüştür.Ancak Alevi mitlerinde kucağındaki Yeşil Kandilde Hakk Muhammet Ali’nin nurunu taşıdığı belirtilen Fatıma Ana yani Evren ve doğa Ana yaşamaya devam ediyor. Doğru yalan söyleyenlerin nuru, ışığı yoktur. HAK MUHAMMET ELİ = HAK Ma- a Homete ve Ali adıyla tanrıyı tanımlar.

Mezulla Runda : Hamurpet Gölü Hazzi Dağı üzerinde (Tanrı Teşup’ın torunu )

Kemer-a Bele : Hemen hemen tüm alevi Köylerinde yer alan Kemera Bele  Tanrı Ana Kibele’yi temsil ediyor.

Göller:

Bingöl Hazar Göl: Bingöl Dağındaki 72 adet göl kozmik düzlemde Hızır’ın Deryalarını temsil eder.

Gol-a Stila :Aras Nehrinin temel kaynağıdır. Adı ; bitki ve varlık tohumlarına konudur. Kenarında Kemera Qale Lili adyla bir kült kayası vardır.

Gole  Qesqi : d.KAS KAL KUR . Tanrı keşkülü, yeraltı su yolu, yeşil göl ,yeşil donlu Hızır’ın gölü (Gulıq ve Kovıq istikametinde Bingöl dağı ve Eskender-Karapınar arasında Hazır Baba eteğinde) İçindeki kutlu kaya ve kayanın üzerine konulan kuru ağaç (Dar-a Huşqe =Taru Hazzi)  Tanrı Dağı’nı, Hayat Ağacını ve Su Tanrısını sembolize ediyor.

Hamurpet Gölü : Sümerce Hamri şarap,Bitu Ev demektir.Hamri Bitu =Ab-ı Engür ,Şarap Gölü )

Şehid-e Gola :Onpınar –Hızır Aspare Gola

Çeşmeler

Hızır Çeşmesi –Muska

Çelkani : Kırklar Çeşmesi –Musqa

Kanisarıq –Kanişorıq= Kani Şer-u Ga ,Hiniye şer-u Ga-a (Kanişorıq,Sarıqa)-Kanişorıq Qulungu ve Gome Çavuşi

Kani Sipi = Eskender/Ünaldı -Merga Kasım Hebi Baba

Kavaran Çeşmesi= Hiniye Kavara  Eskender/Ünaldı

Ağaçlar

Dara Weşe =Alnıaçık/Serçuqe

Şehide Dare =Eyna Lola –Durucabulak- Kemere Hemugeni /Baltaş

Çadır Baba = Dara Çadıre – Keça /Seki

Komele: Dapag / Tapigga -Hitit